Voordrachten in 2017

Door te klikken op de datum in onderstaande tabel wordt u naar de samenvatting (indien beschikbaar) van de betreffende lezing geleid.

Indien beschikbaar, vindt u daar ook een hyperlink om de presentatie te downloaden.

12-01-2017 Zwaartekrachtgolven
Prof. dr. Jo van den Brand, Nikhef

Presentatie downloaden (12,1 MB)

Einsteins algemene relativiteitstheorie voorspelt dat wanneer zwarte gaten samensmelten, ze rimpelingen veroorzaken in het weefsel van ruimte en tijd. De LIGO Virgo Collaboration (LVC) zoekt naar deze gravitatiegolven en de eerste detectie werd gedaan op 14 september 2015. Als instrumenten worden Michelson interferometers gebruikt die 3 tot 4 km lange armen hebben. Hierdoor kunnen de minuscule trillingen gemeten worden.

De groep van Jo van den Brand op het Nikhef heeft bijgedragen aan de data-analyse, en heeft technieken ontwikkeld waarmee Einsteins theorie op een modelonafhankelijke manier getoetst kan worden. Tijdens de voordracht zullen wij kennis maken met het menselijk vernuft dat nodig is om dergelijke wetenschappelijke doorbraken te realiseren. We bespreken implicaties voor natuurkunde en sterrenkunde. Ook wordt aandacht besteed aan de hightech instrumentatie die werd ontwikkeld.

09-02-2017 Nicolaus Koppernigk (Copernicus), veelzijdig geleerde en beroemd amateur astronoom
Dr. Pier Slump, Triangulum

Presentatie downloaden

Copernicus (1473 – 1543) is als historische figuur bekend geworden omdat hij stelde dat de zon het middelpunt is van de kosmos, in plaats van de aarde, hetgeen iedereen toen dacht. Waarom week hij af van de algemene opvatting? Waar baseerde hij dat op? Hoe heeft hij zijn mening verwoord?

Deze vragen en meer zal de inleider behandelen aan de hand van het boek dat Copernicus schreef en dat het licht zag toen hij stervende was met als titel “De revolutionibus orbium coelestium” (Over de omwentelingen van de hemellichamen). Naast de behandeling van dit historische boekwerk komt ook de astronomie van vóór Copernicus aan de orde – waar hij zich tegen afzette – en het levensverhaal van deze bijzondere mens.

Literatuur:
- De revolutionibus orbium coelestium (On the revolutions of heavenly spheres) van Nicolaus Koppernigk
- De mechanisering van het wereldbeeld van E. J. Dijksterhuis
- The sleepwalkers van Arthus Koestler
- Gods filosofen van James Hannam

23-02-2017 Het Standaard Model : Triomf, Tussenstation of Tragedie?

Prof. dr. Ronald Kleiss, Radboud Universiteit

Presentatie downloaden

Met de waarneming van het Higgs deeltje in 2012 lijkt de ontwikkeling van ons begrip van de elementaire deeltjes op een bijzonder punt te zijn aangekomen. Enerzijds kunnen we het gedrag van de bekende deeltjes nauwkeurig voorspellen en testen, en hebben we nu een consistent beeld waarin alles past: een triomf! Anderzijds zijn er nog tal van vragen die eenvoudig te stellen zijn maar moeilijk te beantwoorden: waarom 3 generaties van materiedeeltjes? Waar is de antimaterie gebleven? Bestaat donkere materie, en zo ja is er verband met de zogenaamde Super-Symmetrie? Bestaat donkere energie, en zo ja wat is het? Waarom zijn de gewichten van de deeltjes zoals ze zijn? Is er een manier om hier achter te komen? Hoe zit het met zwaartekracht en gravitatiegolven?

In de lezing zal een overzicht gegeven worden van de huidige stand van het Standaard Model van de deeltjes, en ingegaan worden op de belangrijkste van de open vragen.

.

09-03-2017 Kometenstof als bouwstenen van planeten
Dr. Lucas Ellerbroek, Universiteit van Amsterdam

Presentatie downloaden:
De dia's van de lezing "Kometenstof als bouwsteen voor planeten" van Lucas Ellerbroek zijn (na inloggen) exclusief beschikbaar voor leden van Triangulum.

In de afgelopen twintig jaar is een weelde aan exoplaneten, planeten rond andere sterren dan de zon, ontdekt. Bijna elke ster in de Melkweg blijkt omgeven te zijn door een planetenstelsel. De grote vraag is of er onder die vele planeten wellicht exemplaren te vinden zijn die op de aarde lijken en waar de omstandigheden gunstig zijn voor het ontstaan van leven.

Om een antwoord op die vraag te vinden willen we meer begrijpen van het geboorteproces van planeten, omdat in die vroege fase bepaald wordt hoe de planeten opgebouwd zijn en hoe ‘leefbaar’ ze worden.

In ons eigen zonnestelsel zijn de sporen van die vroege geboorte van planeten bijna uitgewist, op een aantal stokoude bouwstenen na: kometen, rotsachtige overblijfselen van het vroege zonnestelsel. De door ruimtesonde Rosetta verzamelde stofkorrels van een 4,5 miljard jaar oude komeet geven ons wellicht het antwoord op de vraag of kometen inderdaad de bouwstenen zijn van planeten en hoe dit ruimtepuin uiteindelijk heeft kunnen uitgroeien tot een bewoonbare planeet.

Sterrenkundige Lucas Ellerbroek is postdoctoraal onderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam, waar hij onderzoek doet naar het ontstaan van kometen en planeten. In 2014 verscheen zijn debuut "Planetenjagers", een populairwetenschappelijk boek over de menselijke zoektocht naar buitenaards leven. Meer informatie: www.planetenjagers.nl.

20-04-2017 De extreme supernova van 1006
Prof. dr. Kees de Jager

De presentatie is te downloaden via de website van prof. De Jager.

Op 1 mei 1006 werd een extreem heldere supernova waargenomen, voornamelijk in China, Japan, ook in Egypte en zelfs van uit Zwitserland waar hij vlak boven de zuidelijke horizon gezien werd door monniken vanuit hun klooster. Een helderder supernova is daarna en daarvoor niet gezien. We vergelijken deze met andere supernovae. Er zijn twee types: type I is een exploderende witte dwerg terwijl type II het resultaat is van een exploderende reuzenster. Voorbeelden van beide worden gegeven en kandidaten voor toekomstige supernovae worden genoemd. Naar alle waarschijnlijkheid is de supernova van 1006 er een van het tweede type.

18-05-2017 De impact van ruimteweer op vitale sectoren
Dr. Bert van den Oord, KNMI

Download presentatie

We zijn al eeuwen bekend met de ontwrichtende effecten die het aardse weer kan hebben maar worden ongemerkt steeds gevoeliger voor de effecten van het ruimteweer (space weather). Dit ruimteweer wordt bepaald door de magnetische activiteit van de zon en dan met name door zonnevlammen en de zonnewind. Deze geven aanleiding tot magnetische stormen in de ruimte, energetische straling op röntgen- en radio golflengten, en relativistische deeltjes.

De kans op maatschappelijke ontwrichting door ruimteweer is in de Nationale Risicobeoordeling (door NCTV) van 2011 als aanzienlijk bestempeld en de impact als ernstig tot zeer ernstig. Het kabinet heeft daarom in 2012 besloten om de weerbaarheid tegen de gevolgen van extreme zonneactiviteit te vergroten door het inrichten van een waarschuwingsfunctie bij KNMI en het voorbereiden van vitale sectoren (energie, telecom, luchtvaart, financiële sector, mainports, nucleair, chemie, etc.), de veiligheidsregio’s, departementale/nationale crisisteams, NCTV en NCSC. Sinds 2012 is er veel gebeurd: we weten al veel meer over de kwetsbaarheid van Nederland; Nederland neemt voor 2 M€ deel aan het ESA Space Situational Awareness programma; de LOFAR radiotelescoop wordt geschikt gemaakt voor ruimteweer toepassingen; KNMI is lid van de relevante internationale commissies (IAU, WMO) en de eerste forecasters worden momenteel opgeleid in de SpacePole in Brussel. Daarnaast werkt het KNMI samen met Defensie om waarschuwingen te geven ten behoeve van militaire missies.

In de lezing wordt vooral uitgebreid ingegaan op de (oorzaak van) magnetische activiteit van de zon, de bron van ruimteweer. Vervolgens wordt besproken hoe dit ruimteweer zich manifesteert in de heliosfeer, de aardse magnetosfeer en de ionosfeer. Daarna worden de effecten op vitale sectoren toegelicht met voorbeelden. Dit is het moeilijkste aspect van het onderwerp want het gaat om de directe impact van geofysische verschijnselen op technische infrastructuren en systemen. Speciale aandacht is er voor de effecten op satellieten en het verlies van GPS informatie. Tenslotte zullen de plannen van het KNMI (i.s.m. Defensie) worden gepresenteerd in de context van de huidige internationale ontwikkelingen.

21-09-2017 Extreem weer
Dr. Sjoukje Philip, KNMI

Presentatie downloaden:
De dia's van de lezing "Extreem weer" van Sjoukje Philip zijn (na inloggen) exclusief beschikbaar voor leden van Triangulum.

Extreem weer staat steeds meer in de belangstelling. En of het nu gaat om droogte in Afrika, hevige neerslag in Europa of een hittegolf in Nederland, steeds wordt de vraag gesteld: komt dit nu door klimaatverandering? En hoewel je over een enkele gebeurtenis nooit kunt zeggen dat dit het gevolg is van klimaatverandering, wordt wel steeds meer onderzoek gedaan naar de invloed van klimaatverandering op een klasse van extreme weergebeurtenissen.

In de lezing wordt ingegaan op wat een klasse van extreme weergebeurtenissen nu eigenlijk is. Wat hebben we nodig om een extreme weergebeurtenis te analyseren? In hoeverre hebben we daar modellen voor nodig? Zijn we in staat aan te duiden welke rol klimaatverandering in extreme weergebeurtenissen speelt? En wat is eigenlijk het verschil tussen attributie en detectie? Welke stappen moet je nemen om tot attributie van een extreme weergebeurtenis te komen? In de lezing wordt antwoord gegeven op deze vragen en worden voorbeelden gegeven van recente gebeurtenissen waarvoor een attributiestudie is uitgevoerd.

26-10-2017 Een nieuwe kijk op zwaartekracht en de kosmos
Prof. dr. Erik Verlinde, UVA

In plaats van de dia's van de lezing van 26-10 "Een nieuwe kijk op zwaartekracht en de kosmos" van professor Erik Verlinde moeten wij  verwijzen naar de lezing die hij op 4-10-2017 gaf bij het Perimeter Institute.

De zwaartekracht en de kosmos wordt al eeuwen bestudeerd binnen de natuurkunde. De zwaartekrachtstheorieën van Newton en van Einstein zijn beide zeer succesvol in het verklaren van waargenomen verschijnselen. Toch zijn er nog vele vragen die betrekking hebben op de zwaartekracht en de kosmos die tot op heden onbeantwoord zijn gebleven. Vooral de kosmologische waarnemingen die wijzen op het bestaan van donkere energie en donkere materie vragen om een betere verklaring. Op dit moment vindt er binnen de theoretische natuurkunde een omwenteling plaats waarbij een totaal nieuwe kijk is aan het ontstaan op de oorsprong van de zwaartekracht en de ruimte en tijd. Inzichten uit de snaartheorie en de theorie van zwarte gaten tonen aan dat de zwaartekracht gezien moet worden als een emergent verschijnsel. Dit betekent dat zwaartekracht niet al op microscopisch schaal aanwezig is, maar tevoorschijn komt uit de microscopische bouwstenen van de ruimte en tijd. In deze voordracht zal prof. Verlinde deze opvallende ontwikkeling en zijn eigen bijdrage hieraan op een aanschouwelijke manier beschrijven. Daarbij zal hij ook een vooruitblik werpen op de vraag hoe onze kijk op het ontstaan van de kosmos hierdoor zal veranderen.

16-11-2017 De hemel van Gaia versie 1.0
Dr. Anthony Brown, Leidse Sterrewacht

Anthony Brown stelde naderhand deze presentaie beschikbaar: http://www.strw.leidenuniv.nl/~brown/gaia.

De Gaia-ruimtemissie, gelanceerd op 19 december 2013, is een ESA Cornerstone project met als  belangrijkste wetenschappelijke doel om de structuur en ontstaansgeschiedenis van de Melkweg te ontrafelen. Dit wordt gedaan met behulp van een stereoscopische `census' van 1 miljard sterren, waarbij nauwkeurig de afstanden en ruimtelijke bewegingen van de sterren gemeten worden. Om deze census goed te kunnen interpreteren meet Gaia ook nauwkeurig de kleuren van de sterren (fotometrie), waaruit de leeftijd en chemische samenstelling kan worden afgeleid.
De astrometrische waarnemingen van Gaia zullen meer dan 100 keer zo nauwkeurig zijn als die van de Hipparcos-missie. Gaia-metingen hebben een nauwkeurigheid van 10 microboogseconden, ongeveer 3 miljardste graad. Dit correspondeert met de hoek die een euromunt opspant op de maan gezien vanaf de aarde!
Het resultaat van deze missie zal een nauwkeurige 3D-kaart van de hele Melkweg zijn waarbij ook de bewegingen van alle sterren en hun astrofysische kenmerken (zoals leeftijd, massa, chemische samenstelling, enz.) vastgelegd zullen zijn.
In deze lezing zal de heer Brown eerst bespreken waarom deze missie van belang is voor sterrenkundig onderzoek. Op 14 september 2016 verscheen de eerste publicatie van Gaia-gegevens en zal hij de wetenschappelijke resultaten daarvan bespreken.

Meer info: http://www.cosmos.esa.int/gaia/

14-12-2017 Astrochemie: Water in de kosmos
Dr. Herma Cuppen, Radboud Universiteit

In deze lezing zal Herma Cuppen specifiek ingaan op het ontstaan van water in de ruimte. Water is een essentieel molecuul voor het ontstaan van leven op aarde en het wordt in de sterrenkunde veel gebruikt als signaalmolecuul om de vorming van sterren en van ons eigen zonnestelsel te ontrafelen. Toch is het nog niet geheel duidelijk hoe het waargenomen interstellaire water precies wordt gevormd. Het lijkt er sterk op dat het voornamelijk in de koude gebieden van het interstellair medium ontstaat als de bouwstenen van water, waterstof en zuurstof,  vastvriezen op het oppervlak van kleine stofdeeltjes. Wanneer twee atomen over het oppervlak bewegen en elkaar zo tegenkomen,  kunnen ze reageren en zodoende water vormen.

In de afgelopen jaren zijn er veel laboratoriumexperimenten uitgevoerd om deze chemische reacties beter te begrijpen. Hoe water uiteindelijk in zulke grote hoeveelheden op aarde kwam, is ook nog openstaand vraagstuk. Hints kunnen worden verkregen door het vergelijken van de verhouding tussen halfzwaar water (HDO) en normaal water (H₂O) in de oceaan, het ijs op kometen en de waterdamp dicht in de buurt van sterren.