Voordrachten in 2019

Indien beschikbaar, vindt u een hyperlink om de presentatie te downloaden.

 17-01-2019   Klimaatverandering. Wetenschappelijke inzichten & Maatschappelijke discussies

Dr. Rob van Dorland

Senior Adviseur Klimaat KNMI
Acting Focal Point IPCC Netherlands

Download presentatie

Het is uiterst waarschijnlijk dat de opwarming van de aarde sinds het midden van de vorige eeuw wordt veroorzaakt door de uitstoot van broeikasgassen door menselijke activiteiten, zoals de verbranding van fossiele brandstoffen. Zo is de concentratie van kooldioxide (CO2) gestegen van 280 moleculen per miljoen moleculen lucht (ppm) naar 406 ppm in 2018. Ook zien we een stijging van de concentraties van andere broeikasgassen, zoals methaan en lachgas samenhangend met landbouw en veeteelt.

Wereldgemiddeld is de temperatuur aan het oppervlak ruim één graad gestegen ten opzichte van het gemiddelde over het tijdvak 1850-1900 (het pre-industriële tijdperk). Deze opwarming gaat ongekend snel in vergelijking met de natuurlijke veranderingen in de geologische geschiedenis. De gevolgen van deze opwarming zijn talrijk: instabiele ijskappen, verdwijnend zeeijs, krimpende gletsjers, zeespiegelstijging en veranderingen in ecosystemen. Ook neemt de hoeveelheid vocht in de atmosfeer toe en valt er meer neerslag, hoewel er grote regionale verschillen zijn. In sommige gebieden neemt langdurige droogte juist toe.

In de lezing zal nader worden ingegaan op de huidige wetenschappelijke inzichten met betrekking tot de fysische aspecten van het klimaatsysteem. Op basis hiervan worden onder aanname van emissiescenario’s de klimaatprojecties besproken. Niets doen aan de uitstoot van broeikasgassen zal leiden tot een versnelling van de opwarming met grote gevolgen voor de mensheid.
Daarom werd in 2015 in Parijs tijdens de klimaattop afgesproken om de opwarming van de aarde te beperken tot minder dan 2 graden ten opzichte van pre-industrieel niveau. Om dit te bereiken moet de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen snel en drastisch omlaag.
Hoe de energietransformatie moet worden vormgegeven, ligt in handen van de politiek en geeft aanleiding tot veel maatschappelijke discussie. Helaas schuwen tegenstanders van deze maatregelen niet zelden om de wetenschappelijke inzichten onterecht in twijfel te trekken.

Over de spreker:
Rob van Dorland is sinds 1988 werkzaam bij het KNMI en momenteel Senior Adviseur Klimaat. Hij is focal point van het VN-klimaatpanel (IPCC) voor Nederland en betrokken bij de nationale adaptatiestrategie en de signaalgroep van de Deltacommissie.
Hij werkt met een team klimaatwetenschappers aan de volgende KNMI klimaatscenario’s voor Nederland.

 07-02-2019 Kernfusie  Stand van zaken en Toekomstperspectief    (Parallellezing)
Prof. Dr. Marco de Baar

Over 7 jaar verwacht ITER, het grote kernfusie experiment dat nu wordt gebouwd in Zuid Frankrijk, haar eerste testpuls te verrichten. Daarna moet ITER binnen 8 jaar de condities bereiken waarbij tien keer zoveel vermogen wordt produceert door kernfusie als moet worden bijgestookt door externe verhittingssystemen.

In deze presentatie wordt uitgelegd wat kernfusie is en onder welke condities kernfusie kan plaatsvinden.
Met magneetvelden wordt de kernfusiebrandstof (het zogenaamde plasma) opgesloten. Welke uitdagingen zijn er om het plasma efficiënt te verhitten tot een temperatuur van 200 miljoen graden, en wat gebeurt er bij hoge plasmadruk?
Moderne regeltechniek wordt ingezet om de zeer complexe fysica van het fusieplasma te gebruiken om tot efficiënte opsluiting te komen en om plasmainstabiliteiten in bedwang te houden.
Een andere uitdaging betreft de reactorwand: deze wordt blootgesteld aan enorme warmte-, en deeltjesfluxen. Er moeten materialen en concepten worden ontwikkeld die dat kunnen weerstaan.
DIFFER beschikt over een wereldwijd unieke faciliteit waarin materialen voor fusiereactoren kunnen worden getest onder reactorcondities.
De Europese kernfusieroadmap, de rol van het experiment ITER en de demonstratiereactor DEMO daarin zullen worden toegelicht.
Ook komt aan de orde hoe lang het zal duren voordat fusie een bijdrage kan leveren aan de energiemix.

Over de spreker:
Marco de Baar is themaleider kernfusie bij NWO instituut DIFFER en hoogleraar aan de TU Eindhoven.

21-02-2019 Deeltjesfysica & Machine Learning
Dr. Sascha Caron Radboud University & NIKHEF

Download presentatie

Het Standaard Model is de geaccepteerde theorie die de subatomaire deeltjes en hun wisselwerkingen beschrijft. Er zijn echter nog talloze vragen.

Een vrij nieuwe methode in dit onderzoeksveld maakt gebruik van machine learning. Dit is een vorm van kunstmatige intelligentie gebaseerd op neurale netwerken die worden getraind via vele voorbeelden gecombineerd met statistische methodieken.
De ontwikkelde Artificial Intelligence wordt toegepast bij de analyse van botsingsprocessen in de detectoren van CERN.

Over de spreker:
Dr. Sascha Caron doet onderzoek naar o.a. Deeltjesfysica, Donkere materie, Machine Learning, ATLAS-experiment CERN.

 14-03-2019  Neutrino's: van hypothese naar kosmische boodschappers
Prof. dr. Stan Bentvelzen  NIKHEF

Download presentatie

Neutrino’s zijn elementaire deeltjes die vrijwel ongestoord door ons universum
schieten.
Na de voorspelling van hun bestaan einde jaren twintig van de vorige eeuw zijn ze twintig jaar laten voor het eerst waargenomen. Inmiddels is meer over deze spookdeeltjes bekend en spelen ze een onmisbare rol in het Standaard Model van elementaire deeltjes.
Tegelijkertijd zijn er nog veel vragen over het neutrino waarop we het antwoord niet weten, bijvoorbeeld zoiets simpels als “wat is hun massa?” en ook “gedraagt een anti-neutrino zich hetzelfde als een neutrino”? Neutrino’s spelen daarmee een sleutelrol in de fysica voorbij het Standaard Model.
Tijdens deze lezing zal Stan Bentvelsen de geschiedenis van ontdekkingen (gelardeerd met Nobelprijzen) over neutrino’s, en de huidige stand van zaken bespreken. Daarbij passeren toekomstige faciliteiten de revue om deze vragen over neutrino’s te kunnen beantwoorden. Op Nikhef ontwikkelen we apparatuur om neutrino’s in de Middellandse zee waar te nemen waardoor we ook beter kunnen zien waar neutrino’s in het universum worden geproduceerd. 

 04-04-2019

Energietransitie. Is waterstof één van de schakels?

Parallellezing

Er is een presentatie welke alleen voor leden is in te zien.

Spreker: Marco Bijkerk, Remeha Apeldoorn

Van het gas af? Waarom doen we dat eigenlijk? Wat brengt het ons, wat kost het ons en werkt het eigenlijk wel? Hoe komen we op een zo handig en realistisch mogelijke manier bij de doelstellingen van 2050?
De spreker Marco Bijkerk stelt: "Waterstof is een antwoord. Niet het "enige" antwoord. We hebben alle opties nodig en dat noemen we de energiemix".
Zo kan voor bestaande woningen de waterstofketel, eventueel in combinatie met een hybride warmtepomp, een prima oplossing zijn.
Remeha is een bedrijf dat verwarmingstechnieken in huis heeft om te werken met iedere energiedrager.
Het bedrijf heeft een mening over wat handig, verstandig en gewenst is!

 18-04-2019  Zwartekrachtgolven / Virgo

Dr. Bas Swinkels  GW-group NIKHEF

Download Presentatie

Toegift:  
Naar aanleiding van een aantal vragen uit het publiek over hoe je afstanden kunt meten als het licht zelf ook van golflengte verandert kan ik dit artikel aanraden:
"If light waves are stretched by gravitational waves, how can we use light as a ruler to detect gravitational waves?" door Peter Saulson https://aapt.scitation.org/doi/10.1119/1.18578

Het komt erop neer dat wij niet direct de golflengte gebruiken, maar min of meer de aankomsttijd van de golffronten meten. Omdat de snelheid van het licht constant blijft, meet je dus wel degelijk een faseverschil als er een GW langskomt. 

Zwaartekrachtgolven zijn de minuscuul kleine 'rimpelingen in de ruimte-tijd' die 100 jaar geleden door Einstein zijn voorspeld. In 2015 zijn deze golven, geproduceerd door twee samensmeltende zwarte gaten, voor het eerst door de twee LIGO interferometers in de VS gemeten. Twee jaar later zijn er samen met de Virgo interferometer in Italië inmiddels een tiental signalen gemeten en heeft de spectaculaire meting van botsende neutronensterren een compleet nieuw veld van multi-messenger astronomie gecreëerd.

Deze lezing beschrijft de experimentele kant van deze metingen: hoe meer dan 40 jaar van experimenten heeft geleid tot instrumenten die zo gevoelig zijn dat ze een relatieve verandering in afstand kunnen meten die overeenkomt met een verandering van een mensenhaar op de afstand tot Alpha Centauri.
Na een overzicht van de laatste metingen worden de plannen besproken voor de volgende generatie van instrumenten, zoals de Einstein-Telescoop die mogelijk zelfs in Nederland wordt gebouwd.

Over de spreker:

Bas Swinkels heeft Technische Natuurkunde gestudeerd aan de Universiteit Twente met specialisatie in de nano-optica en is gepromoveerd op optische afstandsmetrologie aan de TU Delft. Hierna heeft hij lange tijd in Italië gewerkt aan de commissioning van de Virgo Interferometer vlakbij Pisa. Sinds één jaar werkt hij in de zwaartekrachtgolven-groep bij het Nikhef-instituut in Amsterdam.

16-05-2019   De Techniek van de ALMA-telescoop

Gerbert Lagerweij 

Download presentatie (alleen voor leden)

Nadat vorige maand overal in de media het eerste beeld van een zwart gat werd gepubliceerd, staat radioastronomie momenteel erg in de belangstelling.

Vertex Antennentechnik (VA) uit Duisburg heeft een significante bijdrage geleverd aan het ontstaan van dit eerste beeld, omdat 5 van de 8 telescopen van het Event Horizon Telescope (EHT) zijn uitgerust met radiotelescopen die ontwikkeld, gefabriceerd en gebouwd werden door VA. Er is sindsdien veel interesse te bespeuren omtrend het thema radioastronomie en in radiotelescopen in het bijzonder.

Doordat natuurwetenschappers en astronomen voortdurend nieuwe eisen stellen aan de nauwkeurigheid van telescopen, wordt er op dit gebied continu aan ontwikkeling en prestatieverbetering gedaan. Op dit moment is VA alweer 2 jaar onderweg om uiteindelijk in 2021 twee nieuwe sub-millimeter radiotelescopen te bouwen op een 5600 meter hoge berg in de Chileense Atacama. Eén van deze telescopen zal observaties mogelijk maken in een nieuw spectrum met frequentiebereik van boven de 1 THz.

Tijdens de lezing wordt er ingegaan op een veelvoud van technische facetten omtrent het thema paraboolantennes en telescopen voor verschillende applicaties.

De presentatie bevat veel beeldmateriaal, een paar videoclips en een aantal samples van reflecterende telescooppanelen en aanverwante hardware en interessante verhalen uit de praktijk van de antennenbouwers uit Duisburg.

Over de spreker:

Gerbert Lagerweij stond op 12 jarige leeftijd voor de radiotelescoop in Dwingeloo en raakte ter plekke geїnteresseerd in paraboolantennes en radiotelescopen. Na zijn studie telecommunicatie aan de HTS in Hilversum met specialisatie in antennes en microgolven, begon hij op het Dr. Neher Labaratorium in Leidschandam op de afdeling Radiocommunicatie en EMC. Hier werkte hij mee aan het realiseren van grondstations voor Olympus, een ESA satelliet. In 1990 vertrok hij naar de satcom-industrie in Duitsland en werkte bij ANT-Nachrichtentechnik op de afdeling Bodenstationen. Sinds 1995 heeft Gerbert verschillende leidinggevende functies bekleed bij Vertex Antennentechnik GmbH en is aldaar sinds 5 jaar direkteur sales / marketing.

19-09-2019   Antarctische ijskap: IJvrij?!

Dr. Peter Bijl, UU

Download presentatie

Samenvatting:

• Hoe de antarctische ijskap is ontstaan
• Hoe gevoelig hij was voor klimaatverandering
• Wat dat betekent voor de toekomst
• (en ook hoe we dat allemaal weten)

Met de verwachte temperatuurstijging op aarde als gevolg van de uitstoot van broeikasgassen zal het landijs op Antarctica gaan smelten, wat de zeespiegel doet stijgen. Het blijkt alleen heel moeilijk te voorspellen hoe snel de ijskappen gaan smelten, omdat we niet zo goed begrijpen hoe ijskappen reageren op opwarmend klimaat.
Mijn onderzoek richt zich er op om te leren uit de veranderingen van de Antarctische ijskap in het verleden, in tijden dat klimaat ook warmer was dan vandaag de dag.

Tijdens mijn lezing zal ik uitleggen hoe wij onderzoek doen naar het gedrag van de Antarctische ijskap in het verleden, en wat we daarvan hebben geleerd over de geschiedenis van de ijskap en haar gevoeligheid voor klimaatverandering.

Over de spreker:
Aardwetenschapper Dr. Peter Bijl is Assistent Professor aan de Universiteit Utrecht
Zijn onderzoek richt zich op de evolutie van klimaat en milieu op Antarctica en in de Zuidelijke Oceaan.

 17-10-2019 GAIA en de structuur en evolutie van de Melkweg

Helmer H. Koppelman RUG / Kapteyn Instituut

Informatie van ESA over deze lezing met plaatjes en animaties zoals getoond in de lezing zie deze website:
https://sci.esa.int/web/gaia/multimedia-gallery

Introductie:
Wat voor sterrenstelsel is de Melkweg?
Hoe groot is het en hoe ziet het eruit?
Wat weten van de geschiedenis van de Melkweg?
En hoe weten we dit allemaal?

In het zichtbare universum zijn ontelbare hoeveelheden sterrenstelsels waarneembaar, de één nog groter dan de ander. Door nauwkeurig ons eigen stelsel te bestuderen hopen we iets te leren over het ontstaan en de evolutie van sterrenstelsels in het algemeen.
Het enige probleem is dat we ons bevinden midden in de Melkweg. Alle andere sterrenstelsels zien we van buitenaf. Door deze bijzondere situatie is het niet eenvoudig om ons sterrenstelsel in kaart te brengen.

Helmer Koppelman bestudeert de oudste onderdelen van de Melkweg en probeert te achterhalen hoe deze zijn ontstaan.
Bij dit onderzoek wordt gebruik gemaakt van gegevens van de Gaia-satelliet: een ruimte-telescoop die heel nauwkeurig de posities en bewegingen van meer dan een miljard sterren in de Melkweg in kaart brengt.

Tijdens de lezing zal de spreker ingaan op de werking van de Gaia satelliet en hoe Gaia bijdraagt aan dit onderzoeksgebied.
Daarnaast zal de structuur en evolutie van de Melkweg uitgebreid worden toegelicht.

Over de spreker:
Helmer Koppelman is als promovendus verbonden aan het Kapteyn Instituut / RUG in de onderzoeksgroep van Prof. dr. Amina Helmi. Deze onderzoeksgroep is al in een vroeg stadium bij de Gaia-missie betrokken. Auteur van drie artikelen. (2018) (zoekterm: koppelman)

21-11-2019   Reis naar het middelpunt van de Aarde

Prod. dr. Wim van Westrenen 
VU Amsterdam

Presentatie

Processen die zich afspelen op grote diepte in de Aarde kunnen grote effecten hebben aan het aardoppervlak. Plaatbewegingen, gerelateerd aan convectiestromen in de mantel, veroorzaken aardbevingen en vulkanisme. Stromingen in vloeibaar ijzerrijk metaal in de aardkern, meer dan 3000 kilometer onder onze voeten, leiden tot het aardmagnetisch veld. De diepe Aarde is onbereikbaar: het diepst geboorde gat reikt tot een kilometer of 12, een fractie van de afstand naar het midden van de Aarde (> 6300 km). Daarom moet veel van onze kennis over het diepere inwendige van de Aarde afgeleid worden uit de resultaten van laboratoriumexperimenten bij hoge druk en temperatuur.

Deze experimenten vertellen ons onder andere bij welke temperatuur en druk (dus op welke diepte) welke mineralen stabiel zijn, en waar in de Aarde magma kan worden gevormd. Ook kunnen fysische eigenschappen zoals de dichtheid en viscositeit van mineralen en magma  experimenteel gemeten worden. Experimentele data worden met succes gecombineerd met informatie uit de seismologie. Seismologen maken gebruik van het feit dat aardbevingsgolven zich door het inwendige van de Aarde voortbewegen met een snelheid die afhangt van de gesteente-eigenschappen om nauwkeurige driedimensionale tomografische kaarten van het binnenste van de Aarde te construeren.

In deze lezing geeft de spreker een beknopt overzicht van de belangrijkste experimentele en seismologische technieken. Hij laat zien hoe ze recentelijk gebruikt zijn om meer licht te werpen op de dynamische kern-mantel grens op zo’n 2900 km diepte, en een verband suggereren tussen de diepste delen van de mantel en vulkanisme aan het oppervlak. 

Over de spreker:
Wim van Westrenen studeerde geochemie aan de Universiteit Utrecht. Na promotie-onderzoek in Bristol (UK) en postdoctorale posities aan het Carnegie Institute for Science (USA) en ETH Zurich (Zwitserland) keerde hij in 2005 terug naar Nederland, voor een stafpositie bij de Afdeling Aardwetenschappen aan de Vrije Universiteit. In 2013 werd hij benoemd tot hoogleraar Planetaire Evolutie. Zijn onderzoek richt zich op het bepalen van de eigenschappen van mineralen en magma bij hoge druk en temperatuur, en hun effect op de evolutie van rotsachtige planeten, de Maan, en exoplaneten.